İstanbul’un en büyük mezarlıklarından Karacaahmet’te bir Pazar sabahı.
Ortalık genel olarak sakin. Lakin bir mezarın başında büyük bir hareketlilik var.
Kadın, erkek, çocuk ve yaşlılardan oluşan kalabalık; sessiz bir biçimde bir mezarı ziyaret ediyor.
Mezara yaklaşanlar, geri adım atarak uzaklaşıyor.
Dua edip mezardan ayrılanların yerine durmadan yenileri geliyor.
Kadınlar başka, erkekler başka yerde.
Hepsi kumaş pantalon giymiş erkeklerden kimileri koyu renk mavi takke takıyor.
Kadınlar ise tesettürlü ve başörtülerini kendilerine has bir usulde bağlamışlar.
Hepsi dua ederken ellerini birleştiriyor.
Bu mezar, 1959’da ölen Süleyman Hilmi Tunahan’a ilişkin. Takipçilerinin tabiriyle “Süleyman Efendi Hazretleri”ne.
Tunahan, kamuoyunda “Süleymancılar” olarak bilinen dini oluşumun temellerini atan isim ve bu oluşum bugün de çalışmalarına yaygın bir halde devam ediyor.
Geçen yıllarda yurtlarında yaşanan yangından tacize çeşitli olaylarla haberlere bahis olan cemaat, son periyotta de birtakım tenkit ve tartışmalara bahis oluyor.
Aslında Türkiye’de Süleymancıların varlığından çok fazla kişi haberdar. Lakin haklarında çok az şey biliniyor.
Bunun nedeni ise biraz da oluşumun tarihinde kapalı.
Tunahan’ın ders halkalarıyla oluştu
Süleyman Hilmi Tunahan günümüzde Bulgaristan sonlarında yer alan Silistre’de doğduktan sonra gençlik yıllarında İstanbul’da din alanında aldığı eğitimlerin akabinde 1922’de müderris oldu.
Cumhuriyet ihtilalleri sürecinde 1924’te Tevhid-i Tedrisat (Öğretim Birliği) Kanunu ilan edilince müderrislikten istifa etti.
1938’de vaizlik vazifesine başladı. Sultanahmet, Süleymaniye, Şehzadebaşı, Beyazıt, Yenicami üzere büyük mescitlerde verdiği vaazlarla tanındı.
Bu devirde kimi cami odaları ile konutların bodrum katlarında Kuran eğitimi verdiği ders halkaları oluşturdu.
Tunahan; 1930’lar, 40’lar ve 50’lerde takibata uğradı, sorgulandı ve tutuklandı.
Oluşumun Kur’an öğretme çalışmaları yıllar boyunca yasa dışı olarak sürdü.
1950’de ise Tunahan, Demokrat Parti’nin iktidara gelmesiyle dini çalışmalarını ağırlaştırdı.
1950’lerin başında birincisi Çamlıca’da olmak üzere Kur’an kursaları açıldı.
Tunahan’ın 1956’da ders okuttuğu yerlere baskın düzenlendiği, sorgulandığı oldu lakin o, ders kümelerine devam etti.
“Talebelerini” ülkenin farklı yerlerine gönderip Kur’an kursları açtırdı.
Oluşumun kurucusu Süleyman Hilmi Tunahan
1950’ler ve 1960’larda süratle artan kurs sayısı
BBC Türkçe’ye konuşan, doktora tezini cemaat üzerine yazıp günümüzde Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nde öğretim üyesi olarak vazife yapan Prof. Dr. Mehmet Ali Kirman, cemaat kaynaklarına atfen, 1950-1956 ortasında cemaatin kurs sayısı 70’e yakınken 1956 yılında gerçek manada bir patlama yaşandığını ve 400’ü bulduğunu, 1960’a gelindiğinde ise sayının 1000’i aştığını söylüyor.
Tunahan’ın 1959’da vefatının akabinde cemaatin başına damadı Kemal Kacar geçti.
Prof. Dr. Kirman; 27 Mayıs 1960 darbesi sonrası kurs faaliyetlerinde duraklama yaşandığını, 1962’de olağan hale döndüğünü, yeniden cemaat kaynaklarına nazaran 1966’da kurs sayısının 3000’e yaklaştığını aktarıyor.
Mektepliler-Süleymancılar gerilimi
1965’te kurslardan gelen ve imtihana girerek din vazifelisi olma yolunu ortadan kaldıran yasa ile yıllarca sürecek Süleymancı-İmam Hatipli din vazifelisi tansiyonu ortaya çıktı.
Süleymancılar tanımlamasının birinci sefer, 1960’larda Din Vazifelileri Federasyonu’ndaki aktiflik gayretinde kümenin rakipleri tarafından kullanıldığı tez ediliyor.
Yaşanan uğraşlar sonucu İmam Hatip okulları ve İlahiyat fakültelerinden yetişen “Mektepliler” ve Kur’an kurslarından yetişen “Süleymancılar” olmak üzere ortaya iki çeşit din vazifelisi çıktı.
12 Mart’ı nasıl atlattılar?
12 Mart 1971 muhtırası sonrasında yapılan yasal düzenlemeyle Kur’an kursları binalarının yararlanma hakkının Diyanet İşleri Başkanlığı’na bağlanması kelam konusu oldu.
Cemaat ise bunun karşısında elindeki derneklerin isim ve tüzüklerini değiştirdi ve bu durumu, kendine Kur’an eğitimi veren değil de eğitim-öğretim faaliyetlerine alt yapı sunan bir pozisyon getirerek atlattı.
Bu kurumlar, Ulusal Eğitim Bakanlığı’nın denetim ve kontrolüne tabi hale geldi.
Böylece çalışmaların tartısı öğrenci yurtlarına kaydı. Fakat yurtlarda öğrencilere dini eğitim devam etti.
Kemal Kacar, 1980 yılında Almanya’da bir konuşma yaparken
12 Eylül darbesine yakın mı durdular?
12 Eylül 1980 darbesi sonrası cemaatin yurtlarına ve malvarlıklarına el konmasına karar verildi lakin son anda bu süreçten vazgeçildi.
Bu geri adım, farklı spekülasyonlara neden oldu.
Prof. Dr. Kirman’ın aktardığına nazaran, cemaat mensubu ve sempatizanları bunu, yapılan teftişlerde yasal olmayan ve cürüm ögesi taşıyan rastgele bir duruma rastlanmamasına bağlıyor.
Ancak bunu cemaat ile yapılan pazarlıklara bağlayan görüşler de ortaya atıldı.
Örneğin gazeteci Nazlı Ilıcak, cemaatin 1982’deki anayasa referandumunda “Evet” oyu vermesi karşılığında el koyma sürecinden vazgeçildiğini iddia etti.
Darbenin lideri ve 7. Cumhurbaşkanı Kenan Cihan 10 Nisan 1987’de bunu reddedecek ve “Biz bu türlü bir küçüklüğe tenezzül eder miyiz?” diyecekti.
12 Eylül sürecinde kimi cemaat üyeleri hakkında laikliğe muhalif faaliyette bulunmak teziyle davalar açıldı ve birtakım cezalar verildi.
Gazeteci Ruşen Çakır, Ayet ve Slogan isimli kitabında, 1980’li yılların ortalarından itibaren Süleymancı yurtlarında olup bitenlere basının yakın ilgi gösterdiğini aktarıyor.
Çakır; pansiyonlarda yaşanan intihar, kuşkulu vefat, dayak ve kaçma olaylarıyla ilgili yayınların Süleymancıları çok zora soktuğunu, cemaat başkanlarının basından kaçma yahut soruları yazılı yanıtlama yoluna gittiğini belirtiyor.
İstisna olarak 1989 yılında Tercüman gazetesinden Kemal ve Nazlı Ilıcak, Kemal Kacar ile röportaj yaptı ve röportaj “Süleymancılar cevaplıyor” başlığı ile yayımlandı.
Röportajda Kacar’ın Diyanet ile ilgili bazı sözleri üzerinde eski Diyanet İşleri Başkanı Tayyar Altıkulaç da yanıt hakkını kullanmak istedi ve Aralık 1989-Haziran 1990 ortasında yaklaşık 6 ay süren bir yazı dizisi ortaya çıktı.
Cemaat üzerine çalışması bulunan farklı uzmanlar, Süleymancıların 90’lı yılların sonunda 28 Şubat sürecinden de fazla etkilenmediğini, faaliyetlerini Milli Eğitim Bakanlığı denetiminde sürdürdüğünü belirtiyor.
Cemaatin başına Kacar’ın 2000’de vefatının akabinde Tunahan’ın torunu Arif Ahmet Denizolgun, onun 2016’da vefatının akabinde da tekrar Tunahan’ın bir diğer torunu Ali Erhan (Alihan) Kuriş geçti.
Nasıl bir yapılanmaları var?
Süleymancılar aslında cemaate dışarıdan verilen bir isim.
Cemaattekiler ise “Süleymanlılar” yahut “Süleyman Efendi’nin talebeleri” üzere tabirleri tercih ediyor.
Birçok uzmana nazaran genel olarak cemaatler için geçerli olan içe kapalı olma durumu bu küme için de geçerli lakin birtakım cemaatlere nazaran daha da kapalı görünüyorlar.
Cemaat için halk ortasında “kapalı kutu” tarifi sık sık kullanıyor.
BBC Türkçe’ye konuşan Karamanoğlu Mehmet Bey Üniversitesi Sosyoloji Kısmı Lideri Prof. Dr. Mustafa Aydın, cemaati “derinliği olmayan lakin istikrarlı bir yapı” olarak yorumluyor ve “kapalılık” konusunu şöyle yorumluyor:
“Bir oldukça uzun bir vakit kapalı kaldılar. Açık bir yerleri yoktu. Son vakitlerde belli merkezler oluşturdular. Örneğin burada, Konya’da iki büyük yerleri var. Cemaat buralarda bir ortaya gelir. Birine gittim, Cumhurbaşkanlığı konağı üzereydi. Çok davetkar değiller fakat gitmek istediğinizde de bir pürüzle karşılaşmazsınız.”
Prof. Dr. Kirman ise birçok cemaat için geçerli olduğunu söylediği kapalılık durumunu, Türkiye’de tekke ve zaviyelerin kapatılmış olmasıyla ilişkilendiriyor:
“Bu durumda varlıklarını sürdürebilecek bir yer bulmakta zorlanıyorlar. Kendilerini dini küme olarak tanıtmazlar lakin dini küme olduklarını da herkes bilir.”
Cemaat içinde önderden vilayet sorumlularına hakikat bir hiyerarşi bulunduğunu belirtiyor Prof. Dr. Kirman.
Grubun otoriter bir yapısı olduğunu söyleyen Prof. Dr. Kirman; cemaatte disiplin ve sadakatin öbür dini kümelere çok daha ileri seviyede olduğunu belirtiyor ve Kemal Kacar’ın 1996’da bir öğrenci yurdunda yaptığı konuşmada “Teslim ol, müsterih ol” dediğini aktarıyor.
Cemaatin, son yıllarda kız çocukların eğitimine de eğilmekle birlikte erkek üyelerin hâkim olduğu bir topluluk imajı arz ettiğini belirten Prof. Dr. Kirman, cemaatin İstanbul dışında bilhassa Türkiye’nin güney bölgelerinde güçlü olduğunu belirtiyor.
Prof. Dr. Kirman bu noktada Antalya, Adana, Mersin, Tarsus, Isparta, Burdur, İzmir, Manisa, Kütahya ve Adapazarı’na dikkat çekiyor.
1980 yılında, Almanya’daki Kuzey Ren Westfalia Eyaleti’ndeki İslami Kültür Merkezi’nde Kemal Kaçar’ın konuşmasını kayda alan dinleyiciler
Oluşum görüşlerini öğrenmek mümkün mü?
Grupla kontaklı birçok kurum ve yayın organı olmakla birlikte bunlar kümenin muhakkak hususlardaki görüşlerine dair açıklamalar yapmıyor.
Bazı cemaatlerde olduğu üzere oluşumun toplumsal medya hesapları bulunmuyor.
Doğrudan görüşlerini aktaran TV, radyo ve gazete üzere yayınları da yok.
Cemaatle ilişkili olduğu öne sürülen Çamlıca Kitabevi’ne gidip, görevlilerle sohbet edip, alıp incelediğimiz Yedi Kıta, İnsan ve Hayat üzere mecmualarda de bu açıklıkta bilgilerin olmadığını görüyoruz.
Yine kitabevinden edindiğimiz kitaplarda da Tunahan’ın hayatı dışında cemaatle ilgili bilgiler bulamıyoruz.
Fazilet Takvimi, cemaatin en ünlü ve yaygın yayınlarından. Türkiye’de on yıllardır oldukça yaygın olan bu duvar takviminde, her sayfanın gerisinde dini açından kıymetli bilgiler bulunuyor. Lakin bunda da cemaate dair bilgi yer almıyor.
Bu ortada cemaatin önde gelenleri son yıllarda basına da konuşmuyor.
Eğitim alanına ağırlaşmış durumdalar
2019 yılında internete “sızan”, Diyanet İşleri Başkanlığı’na ilişkin olduğu argüman edilen, resmi görevlilerin bugüne kadar yalanlamadığı, “Dini-Sosyal Teşekküller, Klasik Dini-Kültürel Oluşumlar ve Yeni Dini Yönelişler” isimli “gizli” ibareli raporda; cemaatin faaliyetlerinin günümüzde orta ve yükseköğretim öğrencileri için yurtlar, Süleymaniye Özel Eğitim Kurumları ve Kur’an kurslarıyla devam ettiği öne sürülüyor.
“Gizli rapora” nazaran buralarda öğrenciler sıkı bir disiplin altında tutuluyor ve sırlarını dışarı vermemeleri söyleniyor; yurt, kurs ve okulların finansmanı, cemaatin sahip olduğu çok sayıda holding ve halktan toplanan paralarla sağlanıyor.
BBC Türkçe’nin cemaate yakın kaynaklardan edindiği bilgilere ve medyadaki haberlere nazaran cemaat son yıllarda hastane, turizm şirketi, zincir market üzere farklı alanlarda da faaliyet gösteriyor.
Kemal Kacar’ın 1989 yılında Tercüman gazetesinde yayımlanan röportajı
Nasıl bir din anlayışları var?
Uzmanların aktardığına nazaran Süleymancılar, Nakşibendi tarikatının Müceddidi koluna bağlı bir oluşum.
2019’daki raporda, cemaat üyeleri kendilerini “Hz. Nuh’un gemisi” olarak gördüğü ve bu gemidekilerin yegane kurtuluşa erenler olduğuna inandığı öne sürülüyor ve cemaat mensuplarının kendilerinden olmayan imamım ardında namaz kılmadığı sav ediliyor.
Prof. Dr. Mustafa Aydın, “Tunahan’ın hareketinin ilmi ve fikri bir hareket olmadığını” savunuyor ve ekliyor:
“Örneğin doğruluğu yanlışlığı başka lakin Said-i Nursi kimi ayetleri, birtakım hususları kendi özgünlüğünde tartışır. Süleyman Hilmi Tunahan’ın ise bir küçük risalesi dışında kitabı yok. Hareketin fikri cephesi yok. Din konusu biraz dışlanınca insanlara Kur’an-ı Kerim’i öğretmek istemiş, kendisini buna vermiş. Hatta Süleyman Efendi’nin başta bir cemaat oluşturmak üzere bir niyeti de yok diye düşünüyorum.”
Prof. Dr. Kirman ise cemaatin vakitle bir değişim ve buna bağlı olarak bir iç sekülerleşme sürecine girdiğini gözlemlediğini de söylüyor.
Sağ partilerle yakın ilişkiler
Cemaatin on yıllardır farklı sağ partilere dayanak sunduğu görülüyor.
2019’daki raporda, “cemaat başkanlarının konjonktüre ve kendi cemaatleriyle kurduğu ilgilerine bağlı olarak değişik partilerden milletvekili seçildikleri” belirtiliyor.
Cemaat üyelerinin geçmişten bugüne Millet Partisi (MP), Demokrat Parti (DP), Adalet Partisi (AP), Anavatan Partisi (ANAP), Doğru Yol Partisi (DYP), Refah Partisi (RP) ve Adalet ve Kalkınma Partisi (AKP) ile yeterli bağlar kurmaya çalıştığı anlaşılıyor.
Gazeteci-yazar Uğur Mumcu’nun 1987 yılında yayımlanan Rabıta kitabının Süleymancılarla ilgili kısmında kümenin 12 Eylül sonrasında bir orta, darbe çizgisindeki Milliyetçi Demokrasi Partisi’ni (MDP) desteklediği de yazıyor.
Kemal Kacar, biri MP ikisi AP’den olmak üzere üç devir milletvekilliği yaptı.
Bir periyot Avrupa Konseyi’nde Türk Parlamenterler Heyeti üyeliğini de yürüttü.
Yine cemaat mensubu Hilmi Türkmen bir dönem Demokratik Parti bir periyot AP’den olmak üzere iki periyot, Ali Ak ise AP’den bir periyot milletvekilliği yaptı.
1995’de RP’den milletvekili seçilen Arif Ahmet Denizolgun, 1998-1999 yılları arasında Ulaştırma Bakanlığı görevini yürüttü. NATO Kurul Başkanlığı da yaptı.
Prof. Dr. Kirman, cemaat için, “son derece dikkatli ve hesaplı adımlar atmak suretiyle öbür dini kümelerden epeyce farklı bir siyaset anlayışına sahip olduğu söylenebilir” tespitinde bulunuyor. Süleymancıların kimi seçimlerde oylarını farklı partilere yayabildiklerini de belirtiyor.
Geçmişte, Hilmi Türkmen üzere cemaatten ayrılan kimi bireyler ortasında, Süleymancıların devleti ele geçirmeyi hedeflediğini tez edenler oldu.
Prof. Dr. Kirman, “Tunahan’ın talebelerinin de tıpkı üstatları üzere içlerinde Osmanlı sevgisi taşıdıkları ve Cumhuriyet’in kuruluşunda sonra yapılan kimi uygulamaları bilhassa birtakım laiklik uygulamalarını vakit zaman eleştirdikleri bilinmektedir” diyor.
2019’daki raporda, başka kimi cemaatlerden farklı olarak sert ikazların yer alması dikkat çekiyor. Raporun bir yerinde, “Süleymancılarla ilgili olarak, onların, birtakım yabancı istihbarat örgütleriyle kontağı olduğu savlarının ciddiye alınması ve yeni bir FETÖ ile karşılaşmamak için gerekli incelemelerin yapılması üzerinde durulması gereken değerli bir konudur” tabirleri yer alıyor.
İngiltere’nin başşehri Londra’nın doğusunda yer alan, Süleymaniye Cemaati Derneği’ne ilişkin Süleymaniye Camii.
Yurt dışında faal çalışmalar
Cemaat, on yıllardır yurt dışında da faal çalışmalar yürütüyor.
2019’daki raporda, 1961’de Almanya’ya yönelik emekçi göçünden sonra yurt dışında İslam Kültür Merkezleri (İKM) ismi altında Kur’an kurslarını birinci açan kümenin Süleymancılar olduğu yazıyor.
Cemaat, bu yapıyı birinci olarak 1973’te Almanya’nın Köln kentinde kurdu.
Bu merkezler vakit içinde Almanya’nın öteki kentleri ve farklı ülkelere yayıldı.
Zaman içinde yurt dışında yüz binlerce bireyle temas eden bir yapılanma oluşturuldu.
İKM’nin merkezi bugün de Köln’de bulunuyor.
2019’daki rapora nazaran yurt dışında İKM aracılığıyla örgülenen cemaat, 1980’de kurulan Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Türk-İslam Birliği (DİTİB) örgütlenmesini kabul etmedi.
Cemaatin, farklı ülkelerdeki farklı dernek ve vakıf üzerinden çalışmaları artık Afrika’da Asya’ya bütün kıtalara yayılmış durumda.
Grup, onlarca ülkede eğitimden yardım çalışmalarına çeşitli alanlarda faaliyetler yürütüyor.
2016’da Adana’nın Aladağ ilçesinde yaşanan yurt yangınında 11’i çocuk 12 kişi ömrünü yitirmişti.
Cemaat son periyotta neden gündemde?
Cemaat yıllardır, periyot devir yurtlarında yaşanan kimi olaylarla ilgili gündeme geliyor.
Örneğin 2008’deki Konya Taşkent’teki LPG patlaması ve 2016’da Adana Aladağ’daki yangın faciası, 2022-2023’te Alanya’daki bi yurtta çocukların taciz ve istismar olayı bunlar ortasında.
Bununla birlikte son aylarda cemaat tenkitlerle gündeme geliyor. Tenkitler daha çok hükümete yakın çevreler yahut İslami kesim içinden geliyor.
Tunahan’ın torunu ve geçmişte AKP’de milletvekilliği yapan Fatih Süleyman Denizolgun, toplumsal medyada yaptığı açıklamalarla cemaatin liderliğini siyasi tutum dahil birçok açıdan sert bir halde eleştiriyor.
Hükümete yakın kimi toplumsal medya kullanıcı ve müelliflerin ve de Metin Külünk üzere AKP’li siyasetçilerin de cemaate tenkitlerde bulunması dikkat çekiyor.
Yine son periyotta, kamuoyunda Cüppeli Ahmet Hoca olarak bilinen Ahmet Mahmut Ünlü’nün de cemaati eleştirmesi göze çarpıyor.
Furkan Hareketi lideri Alparslan Kuytul ise “ortada cemaatlere karşı bir bölme planı olduğunu belirtip bu tenkitlerin bununla ilgili olduğunu” sav ediyor.
BBC Türkçe’nin görüştüğü cemaatin tabandaki kimi destekçileri, son periyottaki tenkitlerin, cemaatin seçimlerdeki tutumuyla ilgili olduğunu düşündüklerini söylüyor.
Cemaatin son yıllardaki seçimlerde muhalefeti desteklediği öne sürülüyor.
Prof. Dr. Mustafa Aydın, sohbet ettiği cemaat üyelerinde bu türlü bir eğilim gözlemlediğini, hatta bir cemaat mensubunun kendisine Adalet ve Kalkınma Partisi’ne (AKP) oy vermemesi için yemin ettirildiğini söylediğini aktarıyor.
Bu tartışmalar karşısında cemaat rastgele bir açıklama yapmış değil.
Tartışmaların nasıl sonuçları olacağını kestirim etmek de güç.
Ancak ortaya çıkışı 1940’lara kadar uzanan cemaat, geçmişte olduğu üzere ülke gündeminde tartışılmaya devam edecek üzere görünüyor.
Bu haber kapsamında oluşumla kontaklı olduğu düşünülen birçok mecmua, yayınevi, dernek, vakıf ve internet sitesine röportaj talebimizi ilettik lakin olumlu cevap alamadık.