Son günlerin gözdesi, enflasyon hatalısı, artırım şampiyonu, tencerelerin hâkimi, yemeklerin lezzeti: Soğan!
Kimi markette 30 TL’ye satılırken, halkın pazarında 20 TL etiket bulan, geçen yıllarda depoları basılan soğan, çok uzakta olmayan bir geçmişte kalabalık ailelerin çuval çuval aldığı biri eserdi. ‘Yemeğin salçalısı’ üzere tabirlerimiz olsa da soğansızını düşünemeyiz bile. Pekala o halde her tencerenin pembeleşeni, harcının ana neferi, mutfakların görseli olan bu temel eser nasıl bu fiyatlara ulaştı?
Geçen günlerde 20 TL’ye erişen fiyatlarla soğan gündemini başlattığımız için de gururla paylaşımımızı sunarak başlayalım.
TÜİK bilgilerine nazaran, Türkiye kuru soğan üretiminde kendine yüzde 114,7 oranında kâfi bir ülke. Ülkede kişi başı yıllık soğan tüketimi 23,1 kilo olurken, dünyada soğan üretiminde birinci 5 ülkenin içinde olduğumuz üzere ihracatta da birinci 6 ülkeden biri oluyoruz. Pekala neden yaşıyoruz? Tarım dünyasının kıymetli habercisi Ali Ekber Yıldırım, ayrıntılı tahliliyle 10 unsurda bugüne nasıl gelindiğini anlatıyor.
Kaynak: Kuru soğanda 25-30 liralık fiyat, tarımdaki başarısızlığın faturası
1. Fiyatların ithalat yaparak düşürülmeye çalışılmasıyla süreç başlıyor.
2018 yılında da soğan fiyatları gündeme gelmişti. Mayıs ayında iklim şartlarıyla da takviyeli üretimde azalma, hastalık ve depolardaki artışla görülen çürümeler arz edilen soğan ölçüsünde azalma oluşturdu. Markette ve pazarda 1,5-2 TL’den 5 TL’ye yükselen fiyatlar dönemin Ekonomi Bakanı Nihat Zeybekçi’nin artışlara mani olması için ithalat yapacaklarını açıklamasıyla fiyatlar düşürülmeye çalışıldı. ‘Bugün kuru soğan fiyatı 5 yıl öncesinin 5 katı’ olurken, süreksiz tahliller yani ithalat duruma deva olmamış görünüyor. Hiç bir besin eserinde olmadığı üzere.
2. Merkez Bankası da enflasyon için soğanı suçladı.
www.tcmb.gov.tr
2018 3. Enflasyon Raporu’nda Merkez Bankası, besin enflasyonunda artışın kıymetli nedenlerinden biri olarak kuru soğan fiyatını işaret etti.
3. Yaşı yetenler hatırlar: Depo baskınları, soğan tüccarlarının hatalı ilan edilmesi haber bültenlerinin ana konusu oldu.
Artan soğan fiyatları Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın da harekete geçirdi ve soğan depolarına baskınlar düzenlendi, stoklarında soğan olan tüccarlar terörist ilanına varana kadar suçlandı.
Medyada çabucak her gün farklı baskın haberleri yer alırken, adeta narkotik operasyonları misali soğan başlıkları atıldı: “Yapılan baskın sonucu 30 ton soğan ele geçirildi.”
21 Kasım 2018, Cumhurbaşkanı Erdoğan, muhtarlar buluşmasında konuşmasında soğana yer verdi.
Patatesi stokluyorsunuz. Soğanı stokluyorsunuz, sebzeyi, meyveyi stokluyorsunuz. Bundan sonra aldığımız ihbarlar sebebiyle bütün bu stokların yapıldığı depoları basacağız. Kimse benim vatandaşıma, benim halkıma değerli eser yedirme hakkına sahip değil, bu bu türlü biline. Ondan sonra da ne diyorlar, hastalıklı, çürüdü. Ya sen çürüttün be. Sen hastalıklı hale getirdin. Bunlar havasız kalınca ne olacak, natürel ki çürüyecek. Onun için asla taviz yok.
4. Pekala soğan depolamak hata muydu?
Türkiye’de soğan ekim ve hasadı yılda iki periyot halinde yapılıyor. ‘Turfanda ve depolanabilir’ olmak üzere biri Eylül-Ekim’de ekilip, Nisan-Mayıs’ta hasadı yapılır. Bu soğan, turfanda olur kısa gün soğanı olarak tüketilir, depolanamaz. ‘Uzun gün soğanı’ ise Ocak, şubat, mart aylarında ekilip, Temmuz-ağustos-eylül aylarında hasat edilir ve depolanır: ‘Çünkü sonbahar ve kış devrinde bu soğanlar piyasaya arz edilerek tüketilir. Depolanmazsa yiyecek soğan olmaz. Fiyat artar.’
5. İthalat vergisinin sıfırlanarak kapıların açılması soğana deva olmadı.
2018’de depo baskınları fiyat düşürmeye yetmeyince ithalatın kapısı sonuna kadar açıldı. 15 Ocak 2019 tarihli Resmi Gazete’de yerel seçimlerden evvel kararname ile soğanda yüzde 49,5 olan gümrük vergisi şubat sonuna kadar sıfırlandı.
6. İthalat özgür kalırken, ihracat müsaadeye tabi oldu.
Dönemin Tarım ve Orman Bakanı Bekir Pakdemirli, soğan ve patates ithal etmemek için ihracatı müsaadeye bağladıklarını söyledi. İthalat serbestçe yapılırken, 7 Ocak 2020 tarihinde Resmi Gazete’de yayınlanan bildirisi ihracat müsaadesine bağlandı.
İthalat özgür, ihracat fiili olarak durdurulunca 2020 yılı Nisan ayında üreticide soğanın kilosu 1 TL’nin altına indi. Tarladan toplama maliyetinin de altına düşen fiyatlar büyük sorun oluşturdu.
7. Pandemide tüketim azalırken, fiyatlar geriledi.
Mart ayında Türkiye’de birinci olayın görülmesiyle herkes konuta kapandı. Bilhassa restoran, lokanta ve otellerde kapanma ile soğan tüketimi de düştü. Irak Tarım Bakanlığı’nın da Mart 2021’de soğan ithalatını yasaklamasıyla Türkiye’nin soğan ihracatında birinci adres olduğundan üretici büyük darbe yedi. Fiyatlar düştü, üretici ziyan etti, soğan ekimi de azaldı.
8. Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO) depolardaki soğanları aldı.
Pandemide restoran ve turistik işletmeler kapanınca tüketim azalmasıyla depolarda bekleyen soğanlar dururken, yeni eserler yetişti. Üretici tarlada hasat yerine maliyetin artmaması için eserle birlikte sürdü. Tarım ve Orman Bakanı Bekir Pakdemirli, “İVEDİ” damgasıyla 8 Nisan 2021’de 81 Vilayet Valiliği’ne yazı göndererek elde kalan soğan ve patatesleri TMO’un alacağı yazıyı imzaladı. Bu alımlar Vilayet Toplumsal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıflarınca Valiliklerin de nezaretinde, gereksinim sahibi tüketicilere fiyatsız olarak dağıtıldı.
9. Üretimin azalması yine soğan fiyatlarını fırlattı.
Günübirlik tahliller üretildiğinden TÜİK’e nazaran 2021 yılında 2,5 milyon ton olan üretim, 2022 yılında yüzde 6 oranında düştü. Gerçekte ise sayıların daha farklı olduğu tez edilirken, pandemi bitiminde de tüketim süratle arttı. Lakin depolarda çürüyen soğanlarla arz ölçüsü azalınca soğan fiyatı 10 TL’nin üzerine çıktı.
10. İhracata tekrar bir kısıtlama gelince de yeni yükseliş kaçınılmaz oldu.
Kasım 2022’de İzmir Vilayet Tarım ve Orman Müdürlüğü’nden Ege İhracatçı Birlikleri’ne gönderilen yazıda “Bazı Tarım Eserlerinin İhracatına Ait Tebliğ” kapsamında taze patates ve kuru soğan ihracatına kısıtlama getirildi.
8 Mart 2023’te de Resmi Gazete’de yayınlanan bildiride kimi tarım eserlerinde dönemsel olarak ihracatı düzenleme yetkisi Tarım ve Orman Bakanlığı’ndan Ticaret Bakanlığı’na verildi. Ticaret Bakanlığı da 25 Mart 2023 tarihli Resmi Gazete’de yayınlana bildiri ile kuru soğanın da içinde olduğu 6 esere “ihracatı kayda bağlı mallar listesine” alarak kısıtlama getirdi.
Soğanda sonuç bu ? oldu.
